ihya.org
imâm el-mâtürîdî
Imâm
el-Mâtürîdî
Ibrahim BIÇAKÇI
Kisaca Ebu Mansur el-Matüridî
diye bilinen Ebu Mansur Muhammed bin
Semerkant sehrinin Matürid köyünde dogmustur. Dogum tarihi konusunda kaynaklarda pek
net bilgi bulunmamakla birlikte, tüm tarihçilerin ittifak ettikleri vefat tarihi
333/944'e ve hocalarindan Muhammed bin Mukatil er-Razi'nin vefat tarihi olan
248/862 tarihine bakarak tahminen 238/853 yili kabul edilmektedir.
Matüridî'nin milliyeti
hakkinda farkli görüsler mevcuttur: Bir iddiaya göre Türktür.
el-Ensari ailesinden gelmektedir. Bu iddia Medine'nin bazi Arap ailelerinin
Semerkant'a yerlesmis olmasi gerçegi ile te'yid edilmektedir.
Matüridî'nin yasadigi devirde,
Islâm dünyasinda merkezi otoriteyi temsil eden Abbasi devleti bu gücünü
kaybettiginden birçok Islâm devletinin ortaya çiktigi görülmektedir. Bunlardan birisi
olan Samaniler Devleti Maveraünnehir bölgesinde hâkim olmustur.
Islâm dünyasinda hicri ikinci
asirdan itibaren bir taraftan akla dayanan felsefî ilimler tercüme ve te'lif
yoluyla yayilirken, diger yandan yine akla ehemmiyet veren Mu'tezile ortaya çikmis
ve akaid görüs ve kanaatlerini yaymaya baslamisti. Nakle bagliligi ve teslimiyeti siar
edinen selef akidesi bu yeni cereyana karsi pek
basarili olamiyordu. Halife Memun Mutezileyi resmi devlet görüsü yapmasi ile bu mezhep
yayginlasmaya baslamisti.(218/833) Buna karsilik Islâm dünyasinda usül-üddin konusunda
yeni izah tarzlarina ihtiyaç vardi. Bu yeni izah tarzlari nakle bagli kalmakla birlikte
akla da ehemmiyet verecek selef metodu ile Mu'tezile mezhebinin iyi yanlarini
birlestirmeliydi. Bu yeni ihtiyaci karsilayan ?ehl-i sünnet ilmi kelâmi? ni
olusturan, Maveraünnehir'de Ebu Mansur el-Matürid
Matüridî'nin yetistigi
cografya ve bu cografyaya hakim Samaniler hakkinda el-Makdisi (389/990) ?Bu bölge
ilim ve âlimler yönünden zirveye ulasmis bir bölgedir. Ilim ve hayrin hazinesidir.
Islâmin asilmaz muhkem kalesidir. Bu ülkede fakihler alimler, krallar seviyesine
ulasmislardir? demistir. Samaniler devleti (389/999) yikilincaya kadar ilim
adamlarini korumus ve onlara destek olmustur. Iste böyle bir ortamda yasayan Imam
el-Matüridî'nin de ilmi münakasalardan ve ilimden uzak kalmasi düsünülemezdi.
Matüridî'nin hocalari imam Ebu Hanifi'nin talebelerinden olan Seyh Ebu Bekr
Ahmed bin Ishak, Fakihü' l-Semerkandî lakabiyla bilinen Ebu Nasr Ahmed bin
El-Abbas, Nuseyr bin Yahya el-Belhî ve Rey kadisi olan Muhammed bin Mukatil
er-Razi'dir.
Mensuplari tarafindan
alemü'l-Hüdâ (Hidayet sancagi), Imamü-l Hüda (Hidayet önderi), Imamü-l
Mütekellimin (Kelamcilarin lideri) gibi lakaplarla anilmasina ve çevresinde çok ün
yapip sevilmesine ragmen ne tuhaftir ki pek çok tabakat ve mezhep tarihi kitaplarinda
isminden bahsedilmemistir.
Imam el-Matüridî tahsilindeki ilmi
silsile itibariyle Imam-i Azam Ebu Hanifi'nin görüslerine ve onun mezhebine uyarak
nakil yaninda akla da büyük önem veren tutumunu benimsemistir. Gerek Semerkant'ta
ve gerekse civarinda muhtelif firka ve mezhep ricaliyle giristigi münazara ve
mücadelelerde büyük basarilar elde etmistir.
Matüridî, Karamitiler, Siiler ve
Mu'tezile mezhebiyle mücadele etmistir. Mücadelenin en büyük bölümünü
Mu'tezile'ye karsi yaptigi münazaralar teskil etmistir. Çagdaslarindan
Ebu'l-Kasim Abdullah el-Ka'bi (vefati: 317/929) Bagdat'ta Mu'tezile
akiminin basiydi. Matüridî Kitap el-Tevhid adli eserinde Ka'bi'nin
görüsleriyle mücadele etmistir. Ayrica üç kitabina karsi da üç kita
Bu siralarda doguda Matüridî genel
olarak Mu'tezililerle ve özel olarak da onlarin Bagdat grubuyla mücadele ederken,
çagdaslarindan el-Esari'nin de Irak'ta Mu'tezililerin Basra koluna karsi
ayni görevi üstlendigini görüyoruz
Kelam tarihi boyunca yazilan
eserlerde, Matüridî'nin eserlerinin tamaminin listesi yer almamistir. Ancak biz
Istanbul Yüksel Islâm Enstitüsü'nde 1971 yilinda ?Ebu Masur
el-Matüridî' ve ?Tevilatü'l-Kur'ân' konusunda ögretim tezi
hazirlayan Muhammed Eroglu'nun taksim ve sirasina
göre aktarmayi uygun buluyoruz:
- Matüridî''in kelam, cedel ve
firkalar hakkindaki eserleri: Kitap et-tevhid, Risâle fi'l-âkaid, Serh'ül
fil-ekber, Reddü evaili'l-edille li'l-Kâ'bî, Reddü tekzîbi'l
cedel li'lKâbî, Reddü usuli'l-hamse li'lBâhilî, Reddü
kitabi'l-imame li ba'di'r-ravafid, er-Redd ?ale'l-karâmita,
Reddü kitabi'l-Kâ'bî fi va'îdi'l-füssâk, Beyanü vehmi'l
Mu'tezile, Kitab el-makâlât, Kitâbu tefsiri'l-esma ve's-sifat - Matüridî'nin usule dair eserleri:
Me'ahizü'serai' fî usûli'l-fikh, el-Cedel fi usûlil-fikh,
Ed-Dürer fi usû'lid-din, el-Usûl. - Matüridî'nin tefsir ve Kuran ilimlerine dair eserleri:
Te'vilatü'l-Kur'ân, Risâle fi mâ la yecûzü'l vakfu aleyhi
fi'l Kur'ân - Matüridî'nin vasâya ve münâcâta dair eseri: Vasaya ve
münacaat. Bunlarin disinda bir takim eserler de
Matüridî'ye nisbet edilmektedir. Fakat bunlarin müellife nispetini degerlendirecek
belgeler mevcut degildir.
Es'ari ile Matüridî'nin
ihtilaflari
Matüridî, Es'ari ile birlikte ehli sünneti temsil etmesi ve
Mu'tezililerle mücadelelerinden dolayi fikirlerinde paralellik gözükmesine ragmen
aralarinda ihtilaf mevcuttur. Bu ihtilaflarin sayisi bazi kaynaklarda 13 olarak telaffuz
edilirken, bazilarinda 40, hatta 73'e varan sayilarla ifade edilmektedir.
Matüridî ile Es'ari arasindaki baslica fikir ayriliklari sunlardir:
- Cüz'i irade:Es'arilere
göre cüz'i iradeyi Allah yaratir. Matüridîlere göre ise cüz'i iradeyi
Allah yaratmaz - Hüsün ve kubuh:Es'arilere
göre hüsün ve kubuh, yani bir seyin iyi veya kötü oldugu aklen bilinemez. Hüsün ve
kubuh , Allah'in emir ve nehiyleriyle bilinir. Allah bir seyi emrettiyse o sey
iyidir. Allah bir seyi yasak etti ise o sey kötüdür. - Allah'i tanima:
Es'ariler, Allah'i tanimanin ser'an vacip oldugunu söylerler.
Matüridîler ise Allah'i tanimanin aklen vacip oldugu fikrindedirler. - Tekvin: Es'ariler
tekvini itibarî bir sifat olarak kabul ederler. Hakikî sifat olarak kabul etmezler.
Matüridîler ise tekvinin, kudret ve irade gibi hakiki bir sifat oldugunu söylerler. - Kula gücü yetmeyecek seyleri teklif:
Es'arilere göre Allah'in kula gücü yetmeyecek seyleri teklif etmesi caizdir.
Mesela cisimleri yaratmak gibi. Matüridîlere göre ise Allah'in kulun gücü
yetmeyecegi seyleri ona teklif etmesi caiz degildir. - Illiyet ve hikmet: Es'ariler
?Allah'in fiileri için sebep aranamaz' der. Onun fiileri hikmet ile bagli
da degildir. Çünkü Allah yaptigindan sorumlu degildir. Sorumlu olan kullardir. - Ezelde ma'duma hitap:
Esariye'ye göre ma'duma ezelde ilahî hitap taalluk eder. Buna göre
Allah ezelde Mükellim'dir.
Matüridîye'ye göre Allah ezelde Mükellim degildir. Çünkü ma'duma ezelde
ilahi hitap taalluk etmez. - Es'arilere göre nübüvvet için
erkeklik sart degildir, kadinlar da nebi olabilirler. Nitekim Meryem, Asiye, Sare,
Hacer, Havva ve Hz. Musa'nin annesi nebidirler.
Matüridîlere göre ise hüsün ve
kubuh akil ile idrak olunur. Emir ve nehiy bir seyin iyi veya kötü olduguna delalet
eder. Herhangi bir sey iyi ise Allah onu emretmistir. Kötü ise Allah onu yasak etmistir.
Matüridîlere göre Allah abesten
münezzehtir. Allah'in fiilleri hikmeti icabi meydana gelir. Çünkü Allah
Hakîm'dir, Alîm'dir. Allah tekvinî fiilerinde ve teklifî hükümlerinde
hikmetini gösterdi ve irade etti. Hasili Allah'in fiileri hikmeti ile baglidir ve
fiiller bir sebebe baglidir. Bu Allah'in abesle mesgul olmasinin icabidir. Allah
yaptiklarindan sorumlu degildir.
Matüridîlere göre ise nübüvvetin
sartlarindan birisi erkek olmaktir. Kadinlar nebi olamazlar.
9.
ibadetle mükellef oldugu reyindedir. Onlara göre gayri müslimler bu sebeple de ceza
görürler.
Matüridîler ise, müslim olmayanlarin ibadeti ifa ile mükellef almadiklari
reyindedirler. Onlar küfürden dolayi ceza görürler ve fakat
ibadeti ifa etmedikleri için cezaya çarptirilmazlar.
- Irtidat: Es'arilerce mürted yeniden imana dönerse
amelleri de avdet eder. Matüridîlere göre ise mürted imana dönse de amelleri avdet
etmez. - Tevbe-i ye's: Es'arilerce
tevbe-i ye's makbüldür. Maturilerce makbul degildir. - Kur'ân: Es'arilerce
Kur'ân'in bazi âyetleri, bazilarindan büyüktür. Matüridîlere göre ise,
büyük olamaz.
Mensuplari tarafindan ?Hidayet
sancagi', ?Hidayet önderi', ?Kelamcilarin lideri' gibi
övgülere mazhar olan ve ve buna ragmen tabakat ve mezhep tarihi kitaplarinda isminden
bahsedilmeyen Matüridî, hayati boyunca ehl-i sünnet akidesini ögretmek ve müdafaa
etmek için çaba göstermistir. Gerek tamamen akla dayanan Mu'tezile ile, gerekse
nakle dayanan selef akidelerinin iyi yönlerini birlestirmis ve ehl-i sünnet çizgisini
muhafaza etmistir.
Kaynak: Köprü dergisi
Bakınız: (istanbul, lale, medine, islâm, iman, dünya, ensâr, din, allâhü teâlâ, nil, nehir, yol, dil, özel, inci, kur`ân-ı kerim, isim, vâcip, sünnet, namaz, küfür, nebî, mezheb, kelâm ilmi, ehli sünnet ve-l`cemaat, tevbe, gül, imâm el-mâtürîdî)